Onderwijs is een product geworden dat wordt geleverd door instellingen die gericht zijn op groei en bestuurd worden als grote ondernemingen. Docenten zijn in deze structuur steeds minder eigenaar van het onderwijs en worden de rol van bedienend personeel toebedeeld. Dit is niet alleen een praktische verandering, zoals hogescholen en universiteiten vaak willen doen geloven, maar gaat fundamenteel uit van een heel ander idee van wat onderwijs zou moeten zijn.

De inzet van eigen uitzendbureaus

Sinds de invoering van de flexwet in 2015 is het moeilijker geworden om het geven van een vast contract uit te stellen. Iemand heeft na twee tijdelijke contracten recht op een vaste overeenkomst. De gedachte was dat mensen nu makkelijker zouden worden aangenomen. “Mensen verdienen houvast, greep op hun leven” betoogde toenmalig Minister Asscher op ouderwets strijdbare sociaaldemocratische toon.

De realiteit is echter dat het personeelsbeleid van een groeiend aantal onderwijsinstellingen wordt verzorgd door eigen uitzendbureaus. Docenten krijgen tijdelijke contracten met nauwelijks onderhandelbare arbeidsvoorwaarden voorgelegd. Als ze goed functioneren, dan krijgen ze een eenmalige verlenging vaak gevolgd door het verzoek of ze zich een half jaar elders willen vermaken. Daarna mogen ze terugkeren onder een nieuwe tijdelijke overeenkomst.

Tragikomische maatregelen

De instituten stellen de norm voor het aantal uren dat ze bereid zijn te betalen voor bepaalde werkzaamheden. Dat het aantal begrote uren zelden toereikend is, wordt gezien als de verantwoordelijkheid van de docent. Deze zou efficiënter met haar/zijn tijd moeten omgaan.

Sommige universiteiten en hogescholen zeggen een actief beleid te voeren om de werkdruk te verlagen. Ze nemen tragikomische maatregelen zoals cursussen ‘hoe om te gaan met stress’ en ontwerpen e-mailprotocollen waarin er bijvoorbeeld verteld wordt dat men ‘s avonds niet op e-mail hoeft te reageren. Hoe het werk dan af komt waar men overdag niet aan toekomt, staat niet in dat protocol. Eigenlijk blijkt hier vooral uit dat de instellingen niet zo zitten met overspannen personeel: uitval is slechts een reden om het contract niet te verlengen.

Bestuurder bepaalt slechts de structuur

Een veelgehoord argument is dat personele flexibiliteit noodzakelijk is omdat het moderne onderwijs dynamisch is: studentenaantallen fluctueren en de financiering is mede afhankelijk van de grillen van de Haagse politiek. De structuur van het onderwijs moet daarom zoveel mogelijk onafhankelijk zijn van het personeel. Het uitvallen van een docent mag immers de continuïteit van het onderwijs niet in gevaar brengen.

Deze redenering legt een onderwijsvisie bloot die bestuurbaarheid en efficiëntie aanbidt. Dit zijn afgoden uit de kerk van het bedrijfsleven. Onderwijsinstellingen gedragen zich als ondernemingen die de precaire omstandigheden voor het personeel doelbewust creëren omdat dit bedrijfsmatig gunstig is. In de pseudo-commerciële realiteit van het hoger onderwijs is vast personeel immers een bedrijfsrisico. Het in stand houden van die onzekerheid heeft bovendien als voordeel dat het personeel geen onderhandelingspositie heeft en zich heel lastig collectief kan organiseren.

Deze bedrijfsmatige mentaliteit blijkt ook uit de managementstructuur, die lijkt op de structuur van een beursgenoteerd bedrijf, inclusief de privileges die CEO’s van moderne grote bedrijven zich veroorloven. Onder het mom van verhoging van de efficiëntie, is het college van bestuur steeds machtiger geworden. Hoewel er de afgelopen jaren opnieuw een steeds luidere roep was om democratisering, blijkt daar in praktijk maar weinig van terecht te komen.

Inspraak door studenten en docenten wordt gezien als raad die wordt meegenomen in de besluitvorming, maar niet als werkelijke machtsfactor. Deze rationaliteit komt ook terug in de lagere bestuursstructuren: waar de professor bijvoorbeeld van oudsher de baas van een vakgroep was vanwege expertise en belangwekkend onderzoek, gaat modern hoogleraarschap vooral over het vermogen om fondsen te werven en te beheren.

De universiteit als bedrijf

Zelfs de gebouwen die men in hoog tempo bouwt hebben tegenwoordig een flexibele structuur waarin het onmogelijk is om een eigen plek te creëren, vaak tot grote onvrede van het personeel. Uw werkplek wordt morgen bezet door een ander, aldus de disciplinerende uitstraling van de uniforme bureaus. Een dergelijke inrichting ontmoedigt bijvoorbeeld het werken met boeken – althans met meer boeken dan u dragen kunt – en ook hierdoor wordt een gevoel van autonomie actief tegengegaan.

Wie de universiteit als een bedrijf ziet en niet als een institutie, kan niet anders dan redeneren in termen van financiële efficiëntie. Men gaat hier echter geheel voorbij aan het feit dat onderwijsinstellingen instituties zijn, die zijn gebouwd op relaties en tradities die uit hun aard niet gestroomlijnd kunnen zijn.

Onderwijs is in essentie een creatieve bezigheid waarvan de kwaliteit grotendeels bepaald wordt door de overtuiging van mensen dat het zinvol is om hun kennis en ervaring over te dragen. Dat is de bron van hun enthousiasme en toewijding. Het moet een levende praktijk blijven van mensen – studenten en docenten – die, gedreven door passie voor de zorg voor hun vak en voor anderen, zichzelf binnen wettelijke kaders ontplooien door het vormgeven van hun eigen werk. Het management zou hierbij corvee moeten verrichten ten bate van het personeel en de studenten. Hierbij past bescheidenheid en een dienstverlenende houding.

De suggestie lijkt dat studenten het eigenlijk zo breed hebben, dat ze van gekkigheid niet weten wat ze moeten doen met het geld van al die publiek gefinancierde leningen. Een andere verklaring lijkt net zo logisch: de resultaten uit het Nibud rapport laten zich anders lezen wanneer men in ogenschouw neemt dat de studenten voor wie de studiebeurs het hardst nodig is, zich steeds minder inschrijven voor het hoger onderwijs. Al veel eerder bleek namelijk dat de invoering van het leenstelsel vooral negatieve gevolgen had voor de instroom van studenten uit kwetsbare groepen en voor de doorstroom van mbo’ers naar het hoger onderwijs. Dit zijn bij uitstek de groepen voor wie de financiering van een studie een uitdaging is en die in mindere mate kunnen rekenen op een bijdrage van de ouders.

Lenen is niet toereikend

Zelfs het hoogste leenbedrag is nauwelijks toereikend om in de grote studentensteden te wonen, te studeren en te leven. Studenten die fors gesteund worden door hun ouders, hebben hier minder last van. Voor hen is de DUO lening gedeeltelijk een extraatje. Deze jongeren hebben waarschijnlijk al minder leenvrees omdat zij opgroeien met het idee dat ze later dezelfde mate van financiële zekerheid zullen verwerven als hun ouders. Een schuld van 50.000 euro lijkt minder significant wanneer het bijvoorbeeld normaal is dat er thuis wel eens een auto voor een dergelijk bedrag gekocht wordt. Dit is ook een groep voor wie de kapitaaloverdracht steeds vroeger begint: veel ouders zien zich door de kamernood genoodzaakt om een koophuis te financieren voor hun kind; wat door de lage rente, de snel stijgende prijzen en een royale fiscale schenkingsregeling, ook nog eens een aantrekkelijke belegging is.

De wereld voor de student zonder ouders die kunnen of willen bijdragen aan de studie van hun kinderen ziet er heel anders uit. Met de invoering van het leenstelsel in 2015 is ook de terugbetalingstermijn uitgebreid. Een student mag de lening nu in 35 jaar terugbetalen, in plaats van in 15 jaar. Voor een student die de studie helemaal zelf financiert en met 25 jaar begint met terugbetalen, wil dat zeggen dat men met een bescheiden salaris bijna het hele werkzame leven terugbetaalt. Ook leent men meer doordat de gehele financiering nu een lening is geworden en de OV kaart nu ook moet worden afbetaald. Wie na de studie aan de slag wil als leraar of verpleegkundige zal ieder jaar weer worden geconfronteerd met een weging van het inkomen door de overheid waarbij een eventuele salarisverhoging dan keurig afgeroomd wordt door een verhoogde afbetaling.

Daar komt nog bij dat zodra men fiscaal partner wordt, bijvoorbeeld door het krijgen van een kind, men ook mede verantwoordelijk is voor de studieschuld van de partner. Gaat de een meer en de ander minder werken, dan wordt alleen de betaalsleutel anders, de bedragen blijven gelijk. Ook als een van de twee de kans heeft om de schuld ineens af te lossen, bijvoorbeeld doordat men een bedrag erft, dan betaalt zij/hij voortaan meer mee aan de schuld van de partner. Het is daarmee niet onvoorstelbaar dat zich daardoor situaties kunnen voordoen waarbij de studieschuld belangrijke levensbeslissingen zoals samenwonen of kinderen krijgen direct beïnvloedt.

DUO als databoer

De data die DUO beheert, is bovendien zeer privacygevoelig. Vaak heeft men niet alleen jarenlange inkomensdata van de schuldenaar, maar ook van diens familie en partner. In een interview op Scienceguide bejubelde de directeur het nieuwe computersysteem van DUO. Ze zijn nu een “knooppunt van onderwijsdata” en “een heuse ICT-organisatie geworden”. Dat men opschept over de mogelijkheden van nieuwe datatechnologie, is reden tot zorg.

Studielening leidt tot tweedeling

Studiefinanciering was ooit bedoeld om kansengelijkheid te bevorderen. De financiële situatie van de ouders moest geen belemmering zijn voor een kind om te kunnen studeren. Inmiddels grijpt het systeem intensief en langdurig in in het leven van juist de groepen die deze financiering het hardst nodig hebben. De aankomende student die niet in staat is om van huis uit geld mee te brengen, wordt voor een keuze gesteld die enorm ingrijpende gevolgen kan hebben voor het hele werkzame leven. Vooral voor jongeren die het als kind thuis niet ruim hadden, is het vooruitzicht op een hoge schuld een extra druk waarvan juist zij de consequenties maar moeilijk kunnen inschatten.

Terwijl ‘rijke’ studenten de studiefinanciering schijnen te zien als een goedkope lening die men aantrekkelijk elders kan investeren, staat de toegang tot het hoger onderwijs voor kwetsbare groepen door het huidige stelsel ernstig onder druk. De regering zou er daarom wellicht goed aan doen om nog eens te evalueren of het huidige stelsel van studiefinanciering niet een extra drempel opwerpt voor de groep voor wie de financiering bij uitstek bedoeld is; vooral in een tijd waarin het volgen van hoger onderwijs steeds meer wordt gezien als een startkwalificatie voor een kansrijke carrière.